You are here

Home › 2. ΕΠΙΓΡΑΜΜΑ › ΕIΣΑΓΩΓΗ

ΤΟ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑ

Please add a search word

Τo ἐπίγραμμα χαρακτηρίζεται συχνὰ ὡς ἀξιόλογο λογοτεχνικὸ μικροτέχνημα τῆς Ἀρχαιότητας· τὰ δὲ ἀρχαιότερα Ἑλληνικὰ ἐπιγράμματα, ὅπως σημειώνει ὁ A. Lesky, «ἔχουν ἀπέναντι στὴ μεγάλη ποίηση τὴν ἴδια σχέση ποὺ ἔχουν οἱ ζωγραφισμένες κύλικες μὲ τοὺς πίνακες ἑνὸς Πολύγνωτου. Εἶναι ὅμως ἀπὸ τὰ ἰδιαίτερα γνωρίσματα τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ τὸ ὅτι, σ' αὐτόν, τὸ καλλιτεχνικὸ χειρο­τέχνημα ἔχει περισσότερο μερίδιο στὴν μεγάλη τέχνη, κι αὐτὴ πάλι ἔχει περισσότερο μερίδιο στὸ ἐργόχειρο ἀπὸ ὁπουδήποτε ἀλλοῦ». Αὐτὸ ἰσχύει ἀκόμα περισσότερο γιὰ τὴν Ἑλληνιστικὴ ἐποχή, ὅταν τὸ ἐπίγραμμα, κατὰ τοὺς P. E. Easterling – B. M. W. Knox, «έφτασε στο υψηλότερο σημείο της δημοτι­κότητας και της τεχνικής του τελειότητας».1

Ὁ ὅρος ἐπίγραμμα, ὡς γνωστόν, σημαίνει ἀρχικὰ τὴν ἐπιγραφὴν2 ἐπὶ ἑνὸς ἀντικειμένου, ἡ ὁποία δηλώνει «ἐπιγραμματικὰ» σὲ ποιόν ἀνήκει ἢ ποιός εἶναι ὁ δημιουργός του ἢ ποιός τὸ ἀφιέρωσε σὲ ποιόν θεό, ἢ ποιός εἶναι θαμμένος ἐκεῖ·3 καθὼς ὅμως παλαιότατες ἤδη ἐπιγραφὲς εἶναι σὲ μέτρο ἡρωικὸ ἢ ἐλεγειακό, ὁ ὅρος περιορίζεται ἐνωρὶς στὶς ἔμμετρες ἐπιγραφές, μὲ σταδιακὴ ἐπικράτηση τοῦ ἐλεγειακοῦ διστίχου ὡς κυρίου μέτρου τοῦ ποιητικοῦ αὐτοῦ εἴδους ἀπὸ τὸν 5ον αἰ. π.Χ. Τὰ παλαιὰ ἐπιγράμματα μένουν ἀνώνυμα· πρῶτος γνωστὸς ἐπιγραμμα­τοποιὸς εἶναι ὁ Σιμωνίδης ὁ Κεῖος, στὸν ὁποῖο ἀποδίδονται μὲ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου πάμπολλα ξένα ἐπιγράμματα, μὲ μόνο βέβαιο δικό του τὸ ὀνομαστὸ ἐπίγραμμα γιὰ τὸν μάντη Μεγιστία4 Τὸν 4ο αἰ. π.Χ., κατὰ τὸν A. Lesky, ποιητὲς περιωπῆς, φιλόσοφοι ὅπως ὁ Πλάτων καὶ ἐρασιτέχνες γράφουν ἐπιγράμματα γιὰ τὸν παλιό τους προορισμό, δηλ. γιὰ ἐπιγραφές, ποὺ παράλληλα ὅμως κυκλοφοροῦν καὶ σὰν λογοτεχνικὴ μικροτεχνία ἢ σὰν μέσα πολεμικῆς. Στὴν Ἑλληνιστικὴ δὲ ἐποχή, ὅταν ἡ ἐνασχόληση μ' αὐτὴ τὴ μορφὴ τέχνης φτάνει στὸ ἀποκορύφωμά της, ἡ παλιὰ ἐπιγραφὴ τῆς ἐπιτύμβιας στήλης ἀπελευθερώνεται ἀπὸ τὴν ἀρχική της ὑποταγὴ στὸν σκοπὸ καὶ ἐμφανίζεται ὡς αὐθύπαρκτη λογοτεχνία, χωρὶς αὐτὸ νὰ σημαίνει ὅτι δὲν ἐξακολουθοῦν πάντα νὰ ὑπάρχουν πραγματικὲς ἐπιγραφὲς πάνω σὲ στῆλες· μ' αὐτὴ τὴν ἐλευθερία συμβαδίζει τὸ τεράστιο ἅπλωμα τῶν θεμάτων καὶ ἡ πολύχρωμη ποικιλία ἀλλὰ καὶ ἡ ζωηρὴ δραματοποίηση κατ' ἐπίδραση τοῦ μίμου, ὥστε νὰ ὑποστηρίζεται χωρὶς ὑπερ­βολὴ ὅτι καμμιὰ ἄλλη μορφὴ τέχνης δὲν ἔγινε ὅπως αὐτὸ ὁ πιστὸς καθρέφτης τῆς Ἑλληνιστικῆς ζωῆς. Στὴ Ρωμαϊκὴ ἐποχὴ ἐμφανίζονται «ἀνησυχητικὲς ἐκδηλώσεις γηρατειῶν» ἀλλὰ καὶ τὸ «ἀδριάνειο ὀψιμοκαλόκαιρο» καὶ μιὰ ἔντονη δεύτερη ἄνθηση τῆς ἐθνικῆς ἐπιγραμματοποιίας ποὺ φέρνει «ἡ ἀρχαιότητα ποὺ πάει νὰ βασιλέψη»·5 τὴ σκυτάλη ὅμως ἔχει πάρει στὸ μεταξὺ τὸ Χριστιανικὸ ἐπίγραμμα, ποὺ θὰ συνεχίσει στὰ ἴδια ἀπάνω μορφικὰ ἀχνάρια καὶ θὰ ἀνθήσει κατὰ τὴ Βυζαντινὴ περίοδο, καὶ ἐνωρίτερα τὸ Λατινικὸ ἐπίγραμμα, τοῦ ὁποίου ἡ συμβολὴ στὴν ὅλη ἐξέλιξη τοῦ εἴδους δὲν πρέπει νὰ παραγνωρίζεται.6.

Τὰ ἐπιγράμματα ἔτσι, ἀνάλογα μὲ τὸ ἂν εἶναι χαραγμένα σὲ στῆλες ἢ ἄλλα ἀντικείμενα ἢ ἂν ἀκολουθοῦν ἀποκλειστικὰ τὸν δικό τους αὐθύπαρκτο ποιητικὸ δρόμο (καθὼς τὸ ὅτι ἔχουν διασωθῆ ἀπὸ πηγὲς φιλολογικὲς δὲν ἀποκλείει πάντα τὸ πρῶτο), χωρίζονται σὲ δύο βασικὲς κατηγορίες: τὰ «ἐπιγραφικὰ» ἢ κυρίως ἐπιγράμματα (“inscriptional”) καὶ τὰ «φιλολογικά» (“literary”). Ἐπιτύμβια κατὰ κύριο λόγο καὶ ἀναθηματικὰ ἢ τιμητικά (“sepulchral” καὶ “dedicatory” ἢ “com­memorative” κ.τ.τ.) εἶναι τὰ πλεῖστα ἐπιγράμματα τῆς πρώτης κατηγορίας, ἐνῶ στὴ δεύτερη κατηγορία ἀπαντοῦν ἐπίσης ἐρωτικά, ἐπιδεικτικὰ καὶ ἐκφρα­στικά, προτρεπτικά, συμποτικὰ καὶ σκωπτικά, παιδεραστικά (παιδικὴ μοῦσα), αἰνίγματα (ἀριθμητικὰ καὶ γρῖφοι), πολύμετρα (διαφόρων μέτρων) καὶ σύμμικτα (καὶ χριστια­νικά, στὴν Παλ. Ἀνθ.)7. Εἶναι κατὰ κανόνα συντεθειμένα σὲ δακτυλικὸ ἑξάμετρο καὶ κυρίως σὲ ἐλεγειακὸ δίστιχο, ἀλλὰ δὲν λείπουν καὶ ἄλλοι συνδυασμοὶ δακτυ­λικοῦ μέτρου καὶ ἄλλα μέτρα (ἰαμβικὰ καὶ τροχαϊκά, σπάνια ἀναπαιστικὰ ἢ ἄλλα). Ἡ γλώσσα τους εἶναι συχνὰ ἔντονα ἐπηρεασμένη ἀπὸ τὰ Ὁμηρικὰ ἔπη καὶ τὴν ἀρχαϊκὴ ἐλεγειακὴ ποίηση (μὲ αἰσθητὴ συχνὰ τὴν παρουσία Ὁμηρικῶν λογοτύπων, αὐτούσιων ἢ μεταπλασμένων), στοὺς Ἑλληνιστικοὺς καὶ μεταγενέ­στερους χρόνους καὶ ἀπὸ τὴ λοιπὴ ποίηση τοῦ συνθέτη τους καὶ τῆς ἐποχῆς του (κι ὄχι μόνο ὡς πρὸς τὴ μορφή)· δὲν λείπουν ὅμως τὰ ἀμιγῶς ἢ ἐν μέρει διαλεκτικὰ κείμενα, κυρίως στὴν κατηγορία τῶν ἔμμετρων ἐπιγραφῶν, ἀκόμα καὶ σὲ χρόνους ὕστερους. Αὐτονόητο εἶναι πὼς τὰ «ἐπιγραφικὰ» ἐπιγράμματα (καὶ γενικὰ οἱ ἐπιγραφές) ἐμφανίζουν ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς γλώσσας καὶ τῆς προφορᾶς κατὰ τόπους, καθὼς διασώζουν ἀναντίρρητα τὸ ἀρχικὸ κείμενο τοῦ ποιητῆ ἢ τοὐλάχιστο τοῦ χαράκτη τους. Ἀξίζει δὲ νὰ παραβάλει κανεὶς τὸ κείμενο τῶν ἐπιγραμμάτων ποὺ ἔχουν διασωθῆ τόσο ἀπὸ ἐπιγραφὲς ὅσο καὶ ἀπὸ πηγὲς φιλολογικές (ἐνίοτε καὶ παλαιὲς καὶ ἀξιόπιστες, ὅπως ὁ Θουκυδίδης καὶ ὁ Παυσανίας, ἢ ἡ Παλ. Ἀνθ.), γιὰ νὰ διαπιστώσει τὴν ἔκδηλη τάση τῶν πηγῶν αὐτῶν γιὰ ἁπλοποίηση ἢ «διόρθωση» καὶ «βελτίωση» τῶν ἐπιγραφικῶν κειμένων γλωσσικὰ καὶ μετρικά (ἀκόμη καὶ νοηματικά)8.

Οἱ χιλιάδες τῶν ἐπιγραμμάτων ποὺ διέσωσαν ἀρχαῖες ἀνθολογίες (κυρίως ἡ Παλ. Ἀνθ.) ἢ διαφύλαξε στοργικὰ ἡ γῆ ὅπου ἔζησαν καὶ δημιούργησαν οἱ Ἕλληνες ἀπ' τὰ πανάρχαια χρόνια, γιὰ νὰ τὰ φέρει στὴν ἐπιφάνεια ἡ ἀρχαιολογικὴ σκαπάνη καὶ στὸ φῶς τῆς δημοσιότητας, τῆς μελέτης καὶ τῆς κριτικῆς ἀξιολόγησης ὁ μόχθος πολλῶν, δὲν εἶναι πάντα ὑψηλοῦ ποιητικοῦ ἐπι­πέδου (μολονότι δὲν λείπουν ἀνάμεσά τους τὰ ἀριστουργηματικὰ μικροτε­χνήματα). Μὰ ἡ σημασία τους γιὰ τὴ μελέτη τῆς ἱστορίας καὶ τῆς πνευματικῆς δημιουργίας τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων εἶναι σὲ πολλὲς περιπτώσεις μοναδικὴ καὶ συνολικὰ ἀνεκτίμητη9.

  1. Lesky, A. (1981), Ἱστορία τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Λογοτεχνίας, 5th ed., Θεσσαλονίκη . 259-60, Easterling, P. E. & Knox B. M. W. (2000), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, μτφρ. Κονομή, Ν., Γρίμπα Χρ, Κονομή Μ. & Στεφανή Α. Ἀθήνα. 807. Περισσότερα ἀποσπάσματα μὲ κρίσεις νεωτέρων φιλολόγων γιὰ τὴν ἀξία καὶ τὴν σημασία τοῦ ἀρχαίου Ἑλληνικοῦ ἐπιγράμματος σταχυολογοῦνται ἀπὸ τὸν Λαζανᾶ, Λαζανᾶς, Β. Ἰ. (1995), Ἀρχαῖοι Ἕλληνες Ἐπιγραμματοποιοὶ τοῦ Αἰγαίου: Προλεγόμενα – Ἀρχαῖο Κείμενο – Ἔμμετρη μετάφραση – Σχόλια – Βιογραφικὰ στοιχεῖα τῶν Ποιητῶν, 2η εκδ., Ἀθῆναι . 8-14.↑
  2. Κατὰ τὸν Ἡσύχ., ἐπιγράμματα· αἱ ἐπιγραφαί καὶ ἐπιγράφεται· ξύεται, χαράσσεται (καὶ ὀνομάζεται), πβ. ἐπιγράβδην (Φ 166)· ἐπ' ἄκρων ξύσαι, ἐπιξεστικῶς (καὶ ἐπιγραφεύς· ζωγράφος). Βλ. καὶ Liddell, H G. & Scott R. (1940), A Greek-English Lexicon, 9th ed. , Oxford. σ.λ. ἐπίγραμμα: “inscription, E. Tr. 1191: esp. of the name of the maker on a work of art, or of the dedicator of an offering, Hdt. 5.59, 7.228, Th. 6.54, 59.   b. sepulchral inscription in verse, epitaph, Inscriptiones Graecae, Vols. I-XIV, Berlin. 14.1746 etc.   c. commemorative inscription, D. 20.112: hence, = ἐπιγραφή, 1.4, App. Pun. 94.    2. short poem, usu. in elegiac verse, epigram, Hieronym Rhod. ap. Athen. 13.604 f. (...)” (βλ. ὅμως τὸ χωρίο Ἡρόδ. 7.228: ἐπιτύμβια ἐπιγράμματα), πβ. Liddell, H G. & Scott R. (1980), Μέγα Λεξικὸν τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσης, Vols. I-V, Ἀθῆναι . σ.λ. ἐπίγραμμα, «(ἐπιγράφω ) ἐπιγραφή, Εὐρ. Τρω. 1191· ἰδίως ἐπὶ ἔργου τέχνης ἢ ἀφιερώματος ἡ ἐπιγραφὴ τοῦ ὀνόματος τοῦ ποιήσαντος ἢ ἀφιερώσαντος, Ἡρόδ. 5.59, 7.228, Θουκ. 6.54, 59.– ἀκολούθως, ἐπειδὴ τὰ ἐπιγράμματα ἐκ τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων ἦσαν ἔμμετρα (πρβλ. Ἡρόδ. καὶ Θουκ. ἔνθ. ἀνωτ.), ἡ λέξις ἔλαβεν τὴν σημερινὴν αὑτῆς σημασίαν δηλοῦσα βραχὺ ποίημα συνήθως ἐν μέτρῳ ἐλεγειακῷ, δι' οὗ ἐκτίθεται περιληπτικῶς καὶ γλαφυρῶς εὐφυές τι διανόημα ἢ γεγονός τι ἄξιον μνήμης: συχνάκις ἐπιγράμματα καλοῦνται καὶ αἱ ἔμμετροι ἐπιτύμβιοι ἐπιγραφαί, Ἑλλην. Ἐπιγράμμ. 646.1 κ. ἀλλ.–  Ἡ Ἑλληνικὴ Ἀνθολογία περιέχει περίπου 4500 πεποιημένα ὑπὸ 300 περίπου ἐπιγραμματοποιῶν. 2) ἐπιγραφή τις πρὸς διαμνημόνευσιν συμβάντος τινὸς κτλ., Δημ. 491.4: ἐντεῦθεν = ἐπιγραφὴ Ι.2, Ἀππ. Καρχηδ. 94 (...)».↑
  3. Βλ. West, M. L. (1974), Studies in Greek Elegy and Iambus, Berlin and New York., καὶ Cameron, A. (1993), The Greek Anthology: from Meleager to Planudes, Oxford. 1 (πβ. Liddell, H G. & Scott R. (1940), A Greek-English Lexicon, 9th ed. , Oxford. / Liddell, H G. & Scott R. (1980), Μέγα Λεξικὸν τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσης, Vols. I-V, Ἀθῆναι . ὅ.π.).↑
  4. Γιὰ τὴν πατρότητα τοῦ τελευταίου ἐπιγράμματος κάνει σαφῆ μνεία ἤδη ὁ Ἡρόδ., 7.228.4: ἐπιγράμμασι μέν νυν καὶ στήλῃσι, ἔξω ἢ τὸ τοῦ μάντιος ἐπίγραμμα, Ἀμφικτύονές εἰσί σφεας οἱ ἐπι­κοσμήσαντες· τὸ δὲ τοῦ μάντιος Μεγιστίεω Σιμωνίδης ὁ Λεωπρέπεός ἐστι κατὰ ξενίην ὁ ἐπιγράψας (βλ. καὶ προηγούμενα, ὅπου: θαφθεῖσι δέ σφι αὐτοῦ ταύτῃ τῇ περ ἔπεσον ... ἐπιγέγραπται ..., τοῖσι δὲ Σπαρτιήτῃσι ἰδίῃ· ὦ ξεῖν', ἀγγέλλειν Λακεδαιμονίοις ὅτι τῇδε | κείμεθα τοῖς κείνων ῥήμασι πειθόμενοι. | Λακεδαιμονίοισι μὲν δὴ τοῦτο, τῷ δὲ μάντι τόδε· μνῆμα τόδε κλεινοῖο Μεγιστία, ὅν ποτε Μῆδοι | Σπερχειὸν ποταμὸν κτεῖναν ἀμειψάμενοι, | μάντιος, ὃς τότε Κῆρας ἐπερχομένας σάφα εἰδὼς | οὐκ ἔτλη Σπάρτης ἡγεμόνας προλιπεῖν).–  Οἱ πρῶτοι ποιητὲς τῶν ὁποίων τὸ ὄνομα ἐμπεριέχεται σὲ «ἐπιγραφικὸ» ἐπίγραμμα δὲν εἶναι παλαιότεροι τῶν ἀρχῶν τοῦ 4ου αἰ. π.Χ.: βλ. Hansen, P. A. (1989), Carmina Epigraphica Graeca (saec. IV a. C. (CEG2)), Texte und Kommentare Berlin and New York. σελ. 283, σημ. στὸ 888.(ii.)18-19 (Λυκ., «saec. IV in.?») Σύμμαχος Εὐμήδεος Πελλανεὺς μάντις ἀ[μύμων]|δῶρον ἔτευξε ἐλεγῆια Ἀρβίναι ἐυσυνέ[τω]ς (γιὰ τὴ λέξη ἐλεγῆια καὶ ἐλεγεῖον γιὰ ἐπίγραμμα βλ. ὅ.π. σημ. στὸ 700.3, κ.ἀ.) καὶ σσ. 224-28, σημ. στὸ 819 (Λακων. “ca. 350-300? ), κυρίως σελ. 227 σημ. στοὺς στ. (ii.) 5-6 Ἴων̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣  [? καὶ τοῖσ]δ' ἐλεγείοι[ς] | [? λαϊνέαν] κ̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣ρηπῖδ' ἐστεφάνωσ[ε ? τεά]ν καὶ (iii.)13 ἐξάμο (= ἐκ Σάμου) ἀμφιρύτ[ας] τεῦξε ἐλεγεῖον Ἴων. Βλ. καὶ Cameron, A. (1993), The Greek Anthology: from Meleager to Planudes, Oxford. 1 σημ. 3 (μὲ τὴν παρατήρηση γιὰ τὴν προκύπτουσα ἀνάγκη νὰ ἀναθεωρηθῆ ἡ θεωρία τοῦ Wilamowitz γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Ἴωνος τοῦ Σαμίου).↑
  5. Βλ. Lesky, A. (1981), Ἱστορία τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Λογοτεχνίας, 5th ed., Θεσσαλονίκη . 881, 1016, 1109.↑
  6. Βλ. Puelma, M. (1996), Ἐπίγραμμα – Epigramma: Aspekte einer Wortgeschichte, MH 53: 123-139.(μὲ ἀξιόλογη ἐπιχειρηματολογία, παραπομπὲς καὶ βιβλιογραφία)↑
  7. Πβ. πίνακα Cameron, A. (1993), The Greek Anthology: from Meleager to Planudes, Oxford. σσ. xvi-xvii: “Structure of the Cephalan books (v-vii, ix-xiv) of AP (adapted from F. Lenzinger, Zur griechischen Anthologie [Zurich 1975] Tafel I)”.↑
  8. Πβ. π.χ. Hansen, P. A. (1983), Carmina Epigraphica Graeca (saeculorum VIII - V a. Chr. n.), Texte und Kommentare Berlin and New York. 305 ( Inscriptiones Graecae, Vols. I-XIV, Berlin. 761, Friedländer, P. & Hoffleit H. B. (1948), Epigrammata: Greek Inscriptions in Verse (from the Beginnings to the Persian Wars), Berkley and Los Angeles. 100, κ.ἀ.) μνε˜μα  τόδε hε˜ ς ἀρχε˜ ς Πεισίστ̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣ ⌊ρατος hιππίō h⌋υιὸς | θε˜ κεν Ἀπόλλōνος Πυθ⌊ί⌋ō ἐν τεμένει̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣ (Ἀττ., 522/1 π.Χ.) πρὸς Θουκ. 6.54.7 μνῆμα τόδ' ἧς ἀρχῆς Πεισίστρατος Ἱππίου υἱός | θῆκεν Ἀπόλλωνος Πυθίου ἐν τεμένει (μὲ ἐμφανῆ τὴ γλωσσικὴ ἁπλοποίηση καὶ τὴν ἀποσιώπηση τοῦ -ε τοῦ τόδε, ποὺ σημειώνεται στὴν ἐπιγραφὴ ἀλλὰ δὲν ὑπολογίζεται μετρικά, ὅπως συμβαίνει ὄχι σπάνια στὶς ἐπιγραφές). Πβ. ἐπίσης Hansen, P. A. (1983), Carmina Epigraphica Graeca (saeculorum VIII - V a. Chr. n.), Texte und Kommentare Berlin and New York. 367 (Friedländer, P. & Hoffleit H. B. (1948), Epigrammata: Greek Inscriptions in Verse (from the Beginnings to the Persian Wars), Berkley and Los Angeles. 113, κ.ἀ.) ⌊δέξ⌋ō Ϝάν⌊α⌋ξ̣̣̣̣̣̣̣̣̣̣ Κρον⌊ί⌋δα{ι} Δ̣εῦ Ὀλύνπιε καλὸν ἄγαλμα | hιλέϜō⌊ι θυ⌋μõι̣̣ τ. οῖΛακεδαιμονίο⌊ις⌋ (Λακων., ἀρχὲς 5ου αἰ.) πρὸς Παυσ. 5.24.3 (ἄναξ Κρονίδα Ζεῦ, ἱλάῳ, τοῖς Λακεδαιμονίοις), καὶ Hansen, P. A. (1983), Carmina Epigraphica Graeca (saeculorum VIII - V a. Chr. n.), Texte und Kommentare Berlin and New York. 313 ( Inscriptiones Graecae, Vols. I-XIV, Berlin. 834, Friedländer, P. & Hoffleit H. B. (1948), Epigrammata: Greek Inscriptions in Verse (from the Beginnings to the Persian Wars), Berkley and Los Angeles. 107, κ.ἀ.) πρὶμ μὲν Καλλιτέλε- ς hιδρύσατο̣ ⌊τόνδε δὲ ἐκέν⌋ο̣ |ἔγγονοι ἐστέσα̣ν̣⌊το hοῖς χάριν ἀντιδίδō⌋ (Ἀττ., α´ ἥμισυ 5ου αἰ.) πρὸς Ἀνθ. Παλ. 6.138 [ΤΟΥ ΑΥΤΟΥ, sc. ΑΝΑΚΡΕΟΝΤΟΣ] Πρὶν μὲν Καλλιτέλης μ' ἱδρύσατο· τόνδε δ' ἐκείνου|ἔκγονοι ἐστήσανθ', οἷς χάριν ἀντιδίδου. (Ἀπὸ τὰ ἀνωτ. ὅμως –καὶ ἄλλα παρόμοια– παραδείγματα προκύπτει, ἀντίθετα, καὶ ἡ βοήθεια ποὺ προσφέρουν οἱ φιλολογικὲς πηγὲς στὴ συμπλήρωση ἐπιγραφῶν ποὺ ἔχουν φθάσει σ' ἐμᾶς ἀκρωτηριασμένες.)↑
  9. Ἡ βιβλιογραφία γιὰ τὸ ἐπίγραμμα εἶναι ἤδη δυσθεώρητη (καὶ πεπαλαιωμένη κατὰ μεγάλο μέρος). Καλὴν εἰσαγωγὴ στὸ ἐπίγραμμα προσφέρει ὁ H. Beckby στὸν τόμ. 1 τῆς τετράτομης ἔκδοσης τῆς Beckby, H. (1967-1968), Anthologia Graeca, 2nd ed., München., σσ. 10-116 (κυρίως 12-67: “Geschichte der Epigram­matik” [68 κἑ.: “Geschichte der Anthologia Graeca”])· γιὰ τὰ πρῶτα στάδια παραμένει πάντα πολύτιμη καὶ ἑλκυστικὴ ἡ ἔκθεση Reitzenstein, R. (1893), Epigramm und Skolion: ein Beitrag zur Geschichte der alexandrinischen Dichtung , Giessen., καὶ στὸ ἄρθρο τοῦ ἴδιου “Epigramm” στὴν von Pauly, A F., Wissowa G., Kroll W., Mittelhaus K. & Furchtegott Ziegler K J. (1893-1980), Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Stuttgart . (βλ. Cameron, A. (1993), The Greek Anthology: from Meleager to Planudes, Oxford. 2 σημ. 6 μὲ περαιτέρω βιβλιογραφία, καὶ τὴν ἐκεῖ σύντομη εἰσαγωγή: κεφ. Ι, “Epigram and Anthology”, σσ. 1 κἑ.· βλ. ἐπίσης Tarán, S. L. (1979), The Art of Variation in the Hellenistic Epigram, Columbia Studies in the Classical Tradition, under the direction of W. V. Harris et al. ,IX Leiden. 1 κἑ., μὲ βιβλιογραφία: καὶ τὰ δυὸ αὐτὰ πρόσφατα ἔργα δίνουν ἀπὸ κοινοῦ –ἰδιαίτερα τὸ πρῶτο– μιὰ καλὴ εἰκόνα τῆς Ἑλληνικῆς Ἀνθολογίας, καὶ τῆς σχετικῆς βιβλιογραφίας· βιβλιογραφία γενικὴ καὶ εἰδική: Citekey 4538[ibib], κ.ἄ.). Μιὰ καλὴ τελευταία ἔκδοση κριτική (μὲ σύντομες σημειώσεις) εἶναι αὐτὴ τοῦ Hansen, [ibib]4244 not found (8ος-5ος αἰ. π.Χ.) καὶ Hansen, P. A. (1989), Carmina Epigraphica Graeca (saec. IV a. C. (CEG2)), Texte und Kommentare Berlin and New York. (4ος αἰ. π.Χ.). Γιὰ τὸ ἐπιτύμβιο ἐπίγραμμα ἡ μελέτη τοῦ Σκιαδᾶ Σκιαδάς, Ἀ. Δ. (1967), Ἐπὶ Τύμβω: Συμβολὴ εἰς τὴν ἑρμηνείαν τῶν Ἑλληνικῶν ἐπιτυμβίων ἐμμέτρων ἐπιγραφῶν, Σειρὰ Δευτέρα: Μελέται καὶ ἔρευναι, ἀρ. 15,ἀρ. 14 Ἀθῆναι. ἀποτελεῖ ἄριστην εἰσαγωγή (μὲ βιβλιογραφία), καὶ γιὰ τὴ σχέση ἐπιτύμβιας στήλης – ἐπιγράμματος τὸ ἔργο τοῦ Clairmont Clairmont, C. W. (1970), Gravestone and Epigram: Greek Memorials from the Archaic and Classical Period, Mainz on Rhine .. Περισσότερα στὴν Εἰσαγωγὴ τοῦ Θεοδωροπούλου, A. (1997), Έρευνες στο Κυπριακό Επίγραμμα , Αθήνα . τῆς Αἰκ. Θεοδωροπούλου↑