118

Οἱ βαθμίδες τῆς γνώσης (ἀπ. 118)
Τὸ ἡγεμονικόν, ὁ λόγος (ἀπ. 102, 103):
Οἱ βαθμίδες τῆς γνώσης, ὅπως σχετίζονται μὲ τὴν καταληπτικὴ φαντασία, ἐκφράζονται παραστατικὰ ἀπὸ τὸν Ζήνωνα μὲ τὴν εἰκόνα τῆς κίνησης τοῦ χεριοῦ, ὅπως μᾶς τὴν δίνει ὁ Κικέρων (Cicero, Acad. pr. 47. 114sq., ἀπ. 118): α) Ἡ ἀνοικτὴ παλάμη εἶναι ἡ παράσταση· β) ἡ ἐλαφρὰ σύγκλιση τῶν δακτύλων εἶναι ἡ συγκατάθεση· γ) ἡ σύσφιγξη τῶν δακτύλων εἶναι ἡ κατάληψη καὶ δ) ἡ περίσφιγξη μὲ τὸ ἄλλο χέρι τῆς πυγμῆς εἶναι ἡ γνώση (ἐπιστήμη). Ἡ ζηνώνεια αὐτὴ εἰκόνα ἀφήνει ὁρισμένα ἐρωτήματα ἀνοικτά. Μήπως πρέπει νὰ κάνουμε διάκριση μεταξὺ συγκατάθεσης καὶ κατάληψης; Ποιὸς νέος συντελεστὴς ἐπεμβαίνει ὥστε τελικὰ νὰ ἔχουμε στὴν τέταρτη βαθμίδα γνώση; Ἡ κατάληψις εἶναι, ὅπως ἀναφέρεται στὸ σχετικὸ χωρίο, μιὰ ἐνέργεια τοῦ ἡγεμονικοῦ, δηλ. τοῦ κεντρικοῦ ὀργάνου τῆς διάνοιας-τοῦ λόγου. Γι' αὐτὸ καὶ ἡ «ἐπιστήμη», ἡ γνώση, χαρακτηρίζεται ὡς «ἀσφαλὴς καὶ βέβαιη καὶ ἀμετάβλητη κατάληψη, ποὺ γίνεται διὰ τοῦ λόγου» (Σέξτος, Μαθ. 7.150-153) (ἀπ. 119). Ἡ κατάληψη εἶναι μιὰ ἐνεργητικὴ οἰκείωση τῆς παράστασης ἡ ὁποία «καταλαμβάνεται», ἐφ' ὅσον εἶναι καταληπτή, δηλ. ἔχουμε ἤδη συγκατατεθεῖ σ' αὐτήν, γιατὶ ἔχει τὰ γνωρίσματα τῆς ἐνάργειας. Ἑπομένως ἡ κατάληψις εἶναι στενὰ συνυφασμένη μὲ τὴ συγκατάθεση. Ἐνῶ ἡ συγκατάθεσις ἀποτελεῖ μιὰ πρώτη στάση νοητικῆς ἀποδοχῆς, ἡ κατάληψις εἶναι μιὰ ἐνέργεια συνειδητῆς σταθεροποίησης τῆς ἀποδοχῆς καὶ ἡ γνώση μιὰ κριτικὴ δέσμευση, ποὺ γίνεται μὲ τὸν λόγο. Γιὰ τὸ ὅλο θέμα δές: Graeser, Zenon1, σσ. 43-55. Ἡ ἀμετάπτωτη παράσταση περνᾶ ἀπὸ τὰ δεσμὰ τοῦ λόγου, ὅπως καὶ στὴν περίπτωση τοῦ νεαροῦ δούλου στὸν πλατωνικὸ Μένωνα (Μένων 98α, «ἕως ἄν τις δήσῃ αἰτίας λογισμῷ»), δηλ. στερεώνεται μὲ ἐπιχειρήματα. Συλλαμβάνοντας τὴν αἰτία της (SVF2 2,54) συλλαμβάνουμε καὶ τὸ ἀντικείμενο, ποὺ προκαλεῖ τὴ γνωστικὴ ἐντύπωση, ποὺ «διαμορφώνεται καὶ σφραγίζεται ἀπὸ τὸ ἀντικείμενο, ἀπὸ τὸ ὁποῖο προέρχεται μὲ ἕνα τύπο, ποὺ δὲν θὰ εἶχε ἂν προερχόταν ἀπὸ διαφορετικὸ ἀντικείμενο» (Cicero, Acad. pr. 6. 18) (ἀπ. 114) καὶ Σέξτος Μαθ. 8, 397 (ἀπ. 102). Ὅπως διευκρινίζεται στὸ ἴδιο χωρίο, χωρὶς φαντασία-παράσταση δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ὑπάρξει ἀπόδειξη, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὴν ἀπόδειξη δὲν μπορεῖ νὰ προκύψει καμιὰ παράσταση. Ὅπως χαρακτηριστικὰ ἀναφέρει ὁ Διογένης ὁ Λαέρτιος (7. 49), «ὁ περὶ συγκαταθέσεως... λόγος οὐκ ἄνευ φαντασίας.» Τὸ περιεχόμενο τῆς παράστασης, πρέπει νὰ ὑποθέσουμε, ὅτι ἐκφράζεται σιωπηρὰ μὲ μιὰ κρίση καὶ στὴν κρίση αὐτὴ δίνουμε τὴ συγκατάθεσή μας. Χαρακτηριστικὰ γράφει ὁ L. Stough (Greek Scepticism3, σσ. 39-40). «It would seem that to assent to an impression is, in effect, to assent to the proportion expressing its content. That is, I am implicitly giving my assent to the perpetual proposition. It is light, though I need not do so explicitly.»
Ὁ Ζήνων διέκρινε τὴ γνώση-ἐπιστήμη, ποὺ προέρχεται, ὅπως εἴδαμε, ἀπὸ κατ' αἴσθηση παραστάσεις δεμένες μὲ ἐπιχειρήματα, στὶς ὁποῖες δίνουμε τὴ συγκατάθεσή μας, ἀπὸ τὴ γνώμη, ποὺ προέρχεται ἀπὸ παραστάσεις, ποὺ τὶς συνοδεύει μιὰ «ἀσθενὴς συγκατάθεση» καὶ δὲν στερεώνονται μὲ τὸν λόγο. Μὲ αὐτὴ τὴν τελευταία συγγενεύει ἡ ἄγνοια καὶ τὸ ψεῦδος. Ἀνάμεσα στὴν ἄγνοια καὶ τὴ γνώση μπορεῖ νὰ διακρίνουμε μιὰ κατάληψη, ποὺ δὲν εἶναι οὔτε ὀρθή, οὔτε ἐσφαλμένη, καὶ ποὺ μποροῦμε νὰ τὴν ὀνομάσουμε πίστη, δηλ. αἴσθηση ποὺ μᾶς εἶναι ἀξιόπιστη (Acad. post. I, 40-42). Ὡστόσο ἡ γνώση, λέγει ὁ Ζήνων, σύμφωνα μὲ τὸν Κικέρωνα, ὁλοκληρώνεται ὑπάγοντας τὴν ἐμπειρία τῶν αἰσθήσεων σὲ ἔννοιες-ἐννοήματα.

1. Graeser, A. (1975), Zenon von Kition, Berlin-New York.↑
2. von Armin, J. (1964), Stoicorum Veterum Fragmenta, Vols. I-IV, Stuttgart.↑
3. Stough, C. L. (1969), Greek Scepticism: a study in epistemology, Berkeley and Los Angeles.↑