T= Testimonium F= Fragmentum E= Επιγραφή / Inscription
1 Ἐν μὲν τῶι πρὸ τούτου βιβλίωι, βασιλεῦ Πτολεμαῖε ↓, περὶ
ὤμου καθ' Ἱπποκράτην ἐμβολῆς δεδηλώκαμεν, ἐν δὲ τούτωι
περί τε ἀγκῶνος καὶ καρποῦ καὶ σφονδύλων, ὃν |10 τρόπον ὁ
προειρημένος ἰατρὸς τάς τε σημειώσεις αὐτῶν καὶ τοὺς καταρ-
τισμοὺς ↓ ποιεῖσθαι παρακελεύεται, διασαφήσω. πρότερον δὲ
τὰς λέξεις αὐτοῦ καταχωριῶ, εἶτ' εἰρομένως ↓ τὸν τῶν ἐμβολῶν
τρόπον ↓ δι' αὐτῶν τῶν ὑποδειγμάτων ὑποτάξω ↓ πρὸς τὸ –καθά-
περ καὶ ἐν τοῖς πρότερον– καὶ ἐν τούτοις εὐπαρακολούθητά
σοι γενέσθαι τήν τε περὶ ἄρθρων θεωρίαν, οὐκ ἀνωφελῆ κα-
θεστῶσαν, μὴ ἀτελείωτον φιλιατροῦντί σοι ↓ παραδοθῆναι. οὐκ
ἀγνοῶ δὲ διότι ↓ τὰ διὰ χειρουργίας ↓ ἐνεργούμενα δυσκόλως διὰ
λόγου καταλαμβάνεσθαι δύναται· ὅθεν, ἐάν τινα μὴ σαφῆ σοι
γίνηται, μὴ ἡμᾶς ἀλλὰ τὴν τοῦ πράγματος αἰτιῶ φύσιν· τὸ{υ}
μὲν γὰρ ὑποδείγματος ↓ ἔχει τρόπον ἐπὶ τὴν χρείαν μεταγόμενον,
τὸ δ' ἀπ' αὐτῶν τῶν συμβαινόντων ἐναργῆ τὴν κατάληψιν ἐγ-
χειρί‹ζει› ↓. οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ καθ' ὅσον ἂν ἦι δυνατόν, διὰ τού-
των σαφῆ σοι κατασταθήσεται.
1 Στὸ προηγούμενο βιβλίο, βασιλιὰ Πτολεμαῖε, σοῦ ἔχουμε μιλήσειγιὰ τὴν ἀνάταξη τοῦ ὤμου κατὰ τὸν Ἱπποκράτη, ἐνῶ σ' αὐτὸ θὰδιασαφηνίσω γιὰ τὸν ἀγκώνα καὶ τὸν καρπὸ καὶ τοὺς σπονδύλους,μὲ ποιόν τρόπο ὁ προαναφερθεὶς ἰατρὸς συμβουλεύει νὰ γίνονται οἱδιαγνώσεις καὶ οἱ ἀνατάξεις τους. Πρῶτα θὰ παραθέσω τὰ λόγιατου, ἐν συνεχεία κατ' ἀκολουθία θὰ ἀναφέρω τὸν τρόπο τῶν ἀνα-τάξεων, γιὰ νὰ σοῦ γίνει –ὅπως ἀκριβῶς καὶ στὰ προηγούμενα– καὶσ' αὐτὰ εὐκολοπαρακολούθητη ἡ σχετικὴ μὲ τὶς ἀρθρώσεις θεωρία,γιὰ νὰ μὴν παραδοθεῖ ἀτελείωτη σὲ σένα ποὺ ἐνδιαφέρεσαι γιὰ τὴνἰατρική, ἂν καὶ δὲν ἔχει καταστεῖ ἀνωφελής. Δὲν ἀγνοῶ ὅτι αὐτὰποὺ γίνονται μὲ χειρουργικὴ ἐπέμβαση δύσκολα μπορεῖ νὰ γίνουνκατανοητὰ μὲ λόγια. Γι' αὐτό, ἐὰν κάτι δὲν σοῦ γίνει σαφές, ὄχι ἐμᾶςἀλλὰ τὴ φύση τοῦ πράγματος νὰ κατηγορεῖς· γιατὶ ἀφενὸς μὲν ἔχειτὴ μορφὴ ὑποδείγματος ὅταν μεταφέρεται στὴ χρήση (ἐφαρμόζεταιστὴν πράξη), ἀφετέρου δὲ καθιστᾶ ἐναργῆ τὴν κατανόηση βάσειαὐτῶν ποὺ συμβαίνουν. Ἀλλ' ὅμως, ὅσο εἶναι δυνατό, μέσω αὐτῶνθὰ σοῦ διασαφηνιστοῦν.
Tit.: Πιθανῶς <ΒΙΒΛΙΟΝ ΔΕΥΤΕΡΟΝ>. Βλ. ἀνωτ. Π1, σ.λ. Tit.
1.1. βασιλεῦ Πτολεμαῖε: βλ. ἀνωτ. σχόλ. σ.στ. 1.1.1 σ.λ. βασιλεῦ Πτολεμαῖε.
4-5. τοὺς καταρτισμοὺς: βλ. ἀνωτ. σχόλ. σ.στ. 1.1.6-7 σ.λ. καταρτισμοῦ, καὶ 20 σ.λ. κατήρτικα.
6. εἰρομένως: κατ' ἀκολουθία, συνειρμικά· ρ. εἴρω [συνδέω, συνάπτω, πλέκω, συναρμόζω], οὐσ. εἰρμός, ὅρμος, ὁρμαθός, Ι.Ε. *ser [τοποθετῶ στὴ σειρά] Λατ. sero [πλέκω κ.λπ.] καὶ sermo [λόγος, ὁμιλία], Γαλλ. sermon, κ.ο.κ.: βλ. LSJ91 / LSK2 σ.λ. εἴρω (Α), μὲ ἰδιαίτερη ἀναφορὰ στὸ εἰρομένη λέξις: "continuous, running style, i.e. not antithetic or with balanced periods, Arist. Rh. 1409a 29" [24 κἑ. τὴν δὲ λέξιν ἀνάγκη εἶναι ἢ εἰρομένην καὶ τῷ συνδέσμῳ μίαν, ὥσπερ αἱ ἐν τοῖς διθυράμβοις ἀναβολαί, ἢ κατεστραμμένην καὶ ὁμοίαν ταῖς τῶν ἀρχαίων ποιητῶν ἀντιστρόφοις (...). λέγω μὲν οὖν εἰρομένην ἣ οὐδὲν ἔχει τέλος καθ' αὑτήν, ἂν μὴ τὸ πρᾶγμα <τὸ> λεγόμενον τελειωθῇ, κ.λπ.]· βλ. ἐπίσης Μπαμπ.3 σ.λ. ειρμός [μὲ ἐτυμ., περισσότερα: Chantraine4 σ.λ. εἴρω]. Τὸ ἐπίρρ. ἀπαντᾶ στὸν Ἀπ. καὶ κατωτ. 3.12.23 καὶ 3.23.3 (εἰρομένως ὑποτάξαι, πβ. 2.5.1, 2.8.1, 2.13.1, 3.13.5 ἑπομένως, καὶ 1.2.24, 2.2.1, 2.5.12 κ.ἀ. ἐχομένως, κ.τ.τ.)· τὴ μετοχὴ παρακ. χρησιμοποιεῖ –σὲ ἰατρικὸ κείμενο– ὁ Ὀρειβάσιος, Ἰατρ. συναγ. 50.11.5: εἰρομένου δ' αὐτοῦ (δηλ. τοῦ ῥάμματος) εἰς βελόνην εὔρωστον, κατὰ τὸν εἰρημένον τόπον (...) διακεντείσθω τὸ δέρμα (...).
6-7. τὸν τῶν ἐμβολῶν τρόπον: βλ. ἀνωτ. σχόλ. σ.στ. 1.1.17 σ.λ. ἐμβολέων, καὶ 13-14 σ.λ. ἀρθρεμβολήσεως.
7. δι' (...) ὑποδειγμάτων ὑποτάξω: βλ. ἀνωτ. σχόλ. σ.στ. 1.2.22 σ.λ. διὰ ζωγραφίας, καὶ σ.στ. 1.1.17-20 (γιὰ τὸ ὑποταξάμεν<ος>)· βλ. ἐπίσης σχόλ. σ.στ. 1.2.35 σ.λ. δι' ὑπομνημάτων. Βλ. καὶ κατωτ. στ. 14 ὑποδείγματος, κ.ἄ.
10. φιλιατροῦντί σοι: βλ. ἀνωτ. σχόλ. σ.στ. 1.1.1 σ.λ. φιλιάτρως.
11. διότι: ὅτι (εἰδ. σύνδ.), ὅπως στὸν Ἡρόδ. 2.43.2 κ.ἀ. (βλ. LSJ91 / LSK2 σ.λ. διότι ΙΙ, καὶ ΑΚυΓ1β´5 3 F2 σχόλ. σ.στ. 2 σ.λ. διότι – ΑΚυΓ36 14 F1.12.
διὰ χειρουργίας: πβ. ἀνωτ. 1.1.23 (21 κἑ.) τῆς τῶν ἐξαρθρήσεων χειρουργίας καὶ κατωτ. 2.8.26-27 χειρουργεῖν (νὰ χειρουργεῖς, μὲ τὴν ἔννοια: νὰ ἐφαρμόζεις τὴ χειροπρακτική, νὰ κάνεις ἀνάταξη τῆς ἐξαρθρωμένης γνάθου μὲ τὰ χέρια)· ἡ ἔννοια τῆς ἐγχείρησης (μὲ τὴ σημερινὴ σημασία στὴν Α.Ε. [στὴν Ἰατρ.]: ἐγχειρέω / ἐγχειρίζω = ἐπιχειρῶ τὴ θεραπεία, καταπιάνομαι μὲ τὴ θεραπεία [συνήθης σημασία: ἐγχειρέω = βάζω τὸ χέρι μου σὲ κάτι, ἐγχειρίζω = βάζω κάτι στὰ χέρια κάποιου, παραδίδω, κ.τ.τ., πβ. ἀνωτ. 1.5.1 καὶ κατωτ. στ. 15-16], καὶ ἐγχείρησις: ἡ ἐφαρμογὴ θεραπείας, ἡ πρακτική) δὲν ἀπαντᾶ στὸν Ἀπολλώνιο (ἀφοῦ ἀσχολεῖται μὲ τὴν ἀνάταξη ἐξαρθρημάτων). Ἀπαντᾶ, ὅμως, στὸν Ἱπποκράτη, τόσο στὸ χειρουργίη (: «ἡ χειρουργικὴ ἐπέμβαση, ἡ ἐγχείρηση· ἡ μὲ ἰατρικὰ ἐργαλεῖα λύση τῆς συνέχειας τῶν ἱστῶν γιὰ θεραπευτικοὺς σκοπούς» ΕΛεξΙ7 σ.λ., πβ. σ.λ. ἐγχείρησις κ.τ.τ.) ὅσο καὶ στὸ χειρουργέω (: «ἐκτελῶ χειρουργία, χειρουργικὴ ἐπέμβαση· ἐγχειρῶ, ἐγχειρίζω» ΕΛεξΙ7 σ.λ., βλ. καὶ LSJ91 / LSK2 σ.λλ.): Προγν. 23.30 Ἄμεινον δὲ καὶ τὴν κοιλίην ὑποκενώσαντα τῇ χειρουργίῃ χρέεσθαι, ἢν ὅ τε χρόνος ξυγχωρέῃ, καὶ μὴ ἀποπνίγηται ὁ ἄνθρωπος, Κατ' ἰητρ. 2 Τὰ δ' ἐς χειρουργίην κατ' ἰητρεῖον· ὁ ἀσθενέων· ὁ δρῶν· οἱ ὑπηρέται· τὰ ὄργανα· τὸ φῶς· ὅκου· ὅπως· ὅσα· οἷσιν· ὅκως· ὁκότε· τὸ σῶμα, τὰ ἄρμενα· ὁ χρόνος· ὁ τρόπος· ὁ τόπος (βλ. καὶ Λυπουρλῆ ΙππΧειρ8 40-42 [μετάφρ.: «Για τη χειρουργική διαδικασία»] καὶ 62 σημ. 3), Π. ἄρθρ. 33.6 οὐ ῥηΐδιον ἐν γραφῇ χειρουργίην πᾶσαν ἀτρεκέως διηγέεσθαι [« procédé opératoire » Li.9, "operation" Wi.10], κ.τ.τ. / Π. φυσῶν 1.12 Ὅσα μὲν γὰρ χειρουργῆσαι δεῖ, χρὴ ξυνεθισθῆναι· τὸ γὰρ ἔθος τῇσι χερσὶ κάλλιστον διδασκάλιον γίνεται. Ὅπως σημειώνει εὔστοχα ὁ Κέλσος (ἀνωτ. 31 *Τ4), ἡ χειρουργικὴ (chirurgia) καλλιεργήθηκε περισσότερο ἀπὸ τὸν πατέρα ὅλης τῆς Ἰατρικῆς, τὸν Ἱπποκράτη, παρὰ ἀπὸ τοὺς προγενεστέρους (βλ. ὅ.π., μὲ ἀναλυτικὰ σχόλια, κυρίως γιὰ τοὺς μνημονευόμενους χειρουργούς· βλ. ἐπίσης σημ. σ.στ. 31 Τ5.6, μὲ τὸ χωρίο τοῦ Ἐρωτιανοῦ [36: σελ. 9 Nachm.11] γιὰ τὶς κατηγορίες τῶν ἔργων τοῦ Ἱππ. [μὲ μνεία τῶν εἰς χειρουργίαν ἀνηκόντων], καὶ σημ. στὸ Π1 σ.λ. Tit. γιὰ τὰ ἔργα τοῦ Ἱππ. Π. ἄρθρ., Π. ἀγμ., Μοχλ.). Γιὰ τὴν ἐτυμ. βλ. Chantraine4 σ.λλ. χείρ (Ι.Ε. ρίζα *gher-) καὶ ἔργον (ἀπὸ τὴ ρίζα τοῦ χείρ πιθανῶς καὶ τὸ Χείρων, Αἰολ. Χέρρων [Chantr.4], πβ. Μ. Ἐτυμ.12 σ.λ. Χείρων [810.33]: ὁ Κένταυρος· ἀπὸ τῆς διὰ τῶν χειρῶν θεραπείας τῆς ἐν ταῖς χειρουργίαις καὶ ῥιζοτομίαις· ἰατρὸν γὰρ τοῦτον ἡμῖν ὑπογράφει Ὦρος. ἐν ἄλλοις δέ, ὅτι χεῖραι καλοῦνται αἱ ἐν τοῖς ποσὶ ῥαγάδες. ἔνθεν καὶ Χείρων, διὰ τὸ ἐν χείροσι καὶ ὀρεινοτέροις τόποις διάγειν). Ὁρισμὸς τῆς χειρουργίας: στὸν ψ.-Γαληνό, Ὅροι ἰατρ. λε´ [XIX 358.1] Χειρουργία ἐστὶ χειρῶν ἀτρόμων ὀξεῖα κίνησις μετ' ἐμπειρίας. ἢ ἔντεχνος πρᾶξις ἐν ἰατρικῇ διὰ χειρῶν ἢ ὀργάνων περιγινομένη τοῦ προσήκοντος τέλους, βλ. καὶ υξθ´ [460.3] Ὀργανική ἐστι μέρος χειρουργίας περιποιοῦν διὰ καταρτισμοῦ καὶ τῆς ἀκολούθου θεραπείας παρὰ φύσιν διατεθεῖσιν ἀνθρωπίνοις ὀστοῖς τὸ ὑγιαίνειν. (Ἀξιοσημείωτα: Γαλην. Ἱππ. γλ. ἐξήγ. XIX 110.9 κατ' ἰητρεῖον· τὰ κατὰ τὴν χειρουργίαν, Anon. Med. [F. B. Dietz, Severus Iatrosophista13, Diss. med., Königsberg 1836, 46-48] Ὀνόματα τῶν ἰατρικῶν ἐργαλείων κατὰ στοιχεῖα οἷς ἐν ταῖς χειρουργίαις χρώμεθα.)
14. ὑποδείγματος: βλ. ἀνωτ. σχόλ. σ.στ. 7 σ.λ. δι' (...) ὑποδειγμάτων (μὲ παραπομπές).
15-16. ἐγχειρί<ζει>: διόρθωση-συμπλήρωση τοῦ Brinkmann, υἱοθετούμενη ἀπὸ τοὺς Sch.14 καὶ KK.15· ὁ Di.16 γράφει ἐν χειρί, κατὰ τὸν L (ποὺ, ὅμως, νοσεῖ συντακτικῶς).
Tit.: Πιθανῶς <ΒΙΒΛΙΟΝ ΔΕΥΤΕΡΟΝ>. Βλ. ἀνωτ. Π1, σ.λ. Tit.
1.1. βασιλεῦ Πτολεμαῖε: βλ. ἀνωτ. σχόλ. σ.στ. 1.1.1 σ.λ. βασιλεῦ Πτολεμαῖε.
4-5. τοὺς καταρτισμοὺς: βλ. ἀνωτ. σχόλ. σ.στ. 1.1.6-7 σ.λ. καταρτισμοῦ, καὶ 20 σ.λ. κατήρτικα.
6. εἰρομένως: κατ' ἀκολουθία, συνειρμικά· ρ. εἴρω [συνδέω, συνάπτω, πλέκω, συναρμόζω], οὐσ. εἰρμός, ὅρμος, ὁρμαθός, Ι.Ε. *ser [τοποθετῶ στὴ σειρά] Λατ. sero [πλέκω κ.λπ.] καὶ sermo [λόγος, ὁμιλία], Γαλλ. sermon, κ.ο.κ.: βλ. LSJ91 / LSK2 σ.λ. εἴρω (Α), μὲ ἰδιαίτερη ἀναφορὰ στὸ εἰρομένη λέξις: "continuous, running style, i.e. not antithetic or with balanced periods, Arist. Rh. 1409a 29" [24 κἑ. τὴν δὲ λέξιν ἀνάγκη εἶναι ἢ εἰρομένην καὶ τῷ συνδέσμῳ μίαν, ὥσπερ αἱ ἐν τοῖς διθυράμβοις ἀναβολαί, ἢ κατεστραμμένην καὶ ὁμοίαν ταῖς τῶν ἀρχαίων ποιητῶν ἀντιστρόφοις (...). λέγω μὲν οὖν εἰρομένην ἣ οὐδὲν ἔχει τέλος καθ' αὑτήν, ἂν μὴ τὸ πρᾶγμα <τὸ> λεγόμενον τελειωθῇ, κ.λπ.]· βλ. ἐπίσης Μπαμπ.3 σ.λ. ειρμός [μὲ ἐτυμ., περισσότερα: Chantraine4 σ.λ. εἴρω]. Τὸ ἐπίρρ. ἀπαντᾶ στὸν Ἀπ. καὶ κατωτ. 3.12.23 καὶ 3.23.3 (εἰρομένως ὑποτάξαι, πβ. 2.5.1, 2.8.1, 2.13.1, 3.13.5 ἑπομένως, καὶ 1.2.24, 2.2.1, 2.5.12 κ.ἀ. ἐχομένως, κ.τ.τ.)· τὴ μετοχὴ παρακ. χρησιμοποιεῖ –σὲ ἰατρικὸ κείμενο– ὁ Ὀρειβάσιος, Ἰατρ. συναγ. 50.11.5: εἰρομένου δ' αὐτοῦ (δηλ. τοῦ ῥάμματος) εἰς βελόνην εὔρωστον, κατὰ τὸν εἰρημένον τόπον (...) διακεντείσθω τὸ δέρμα (...).
6-7. τὸν τῶν ἐμβολῶν τρόπον: βλ. ἀνωτ. σχόλ. σ.στ. 1.1.17 σ.λ. ἐμβολέων, καὶ 13-14 σ.λ. ἀρθρεμβολήσεως.
7. δι' (...) ὑποδειγμάτων ὑποτάξω: βλ. ἀνωτ. σχόλ. σ.στ. 1.2.22 σ.λ. διὰ ζωγραφίας, καὶ σ.στ. 1.1.17-20 (γιὰ τὸ ὑποταξάμεν<ος>)· βλ. ἐπίσης σχόλ. σ.στ. 1.2.35 σ.λ. δι' ὑπομνημάτων. Βλ. καὶ κατωτ. στ. 14 ὑποδείγματος, κ.ἄ.
10. φιλιατροῦντί σοι: βλ. ἀνωτ. σχόλ. σ.στ. 1.1.1 σ.λ. φιλιάτρως.
11. διότι: ὅτι (εἰδ. σύνδ.), ὅπως στὸν Ἡρόδ. 2.43.2 κ.ἀ. (βλ. LSJ91 / LSK2 σ.λ. διότι ΙΙ, καὶ ΑΚυΓ1β´5 3 F2 σχόλ. σ.στ. 2 σ.λ. διότι – ΑΚυΓ36 14 F1.12.
διὰ χειρουργίας: πβ. ἀνωτ. 1.1.23 (21 κἑ.) τῆς τῶν ἐξαρθρήσεων χειρουργίας καὶ κατωτ. 2.8.26-27 χειρουργεῖν (νὰ χειρουργεῖς, μὲ τὴν ἔννοια: νὰ ἐφαρμόζεις τὴ χειροπρακτική, νὰ κάνεις ἀνάταξη τῆς ἐξαρθρωμένης γνάθου μὲ τὰ χέρια)· ἡ ἔννοια τῆς ἐγχείρησης (μὲ τὴ σημερινὴ σημασία στὴν Α.Ε. [στὴν Ἰατρ.]: ἐγχειρέω / ἐγχειρίζω = ἐπιχειρῶ τὴ θεραπεία, καταπιάνομαι μὲ τὴ θεραπεία [συνήθης σημασία: ἐγχειρέω = βάζω τὸ χέρι μου σὲ κάτι, ἐγχειρίζω = βάζω κάτι στὰ χέρια κάποιου, παραδίδω, κ.τ.τ., πβ. ἀνωτ. 1.5.1 καὶ κατωτ. στ. 15-16], καὶ ἐγχείρησις: ἡ ἐφαρμογὴ θεραπείας, ἡ πρακτική) δὲν ἀπαντᾶ στὸν Ἀπολλώνιο (ἀφοῦ ἀσχολεῖται μὲ τὴν ἀνάταξη ἐξαρθρημάτων). Ἀπαντᾶ, ὅμως, στὸν Ἱπποκράτη, τόσο στὸ χειρουργίη (: «ἡ χειρουργικὴ ἐπέμβαση, ἡ ἐγχείρηση· ἡ μὲ ἰατρικὰ ἐργαλεῖα λύση τῆς συνέχειας τῶν ἱστῶν γιὰ θεραπευτικοὺς σκοπούς» ΕΛεξΙ7 σ.λ., πβ. σ.λ. ἐγχείρησις κ.τ.τ.) ὅσο καὶ στὸ χειρουργέω (: «ἐκτελῶ χειρουργία, χειρουργικὴ ἐπέμβαση· ἐγχειρῶ, ἐγχειρίζω» ΕΛεξΙ7 σ.λ., βλ. καὶ LSJ91 / LSK2 σ.λλ.): Προγν. 23.30 Ἄμεινον δὲ καὶ τὴν κοιλίην ὑποκενώσαντα τῇ χειρουργίῃ χρέεσθαι, ἢν ὅ τε χρόνος ξυγχωρέῃ, καὶ μὴ ἀποπνίγηται ὁ ἄνθρωπος, Κατ' ἰητρ. 2 Τὰ δ' ἐς χειρουργίην κατ' ἰητρεῖον· ὁ ἀσθενέων· ὁ δρῶν· οἱ ὑπηρέται· τὰ ὄργανα· τὸ φῶς· ὅκου· ὅπως· ὅσα· οἷσιν· ὅκως· ὁκότε· τὸ σῶμα, τὰ ἄρμενα· ὁ χρόνος· ὁ τρόπος· ὁ τόπος (βλ. καὶ Λυπουρλῆ ΙππΧειρ8 40-42 [μετάφρ.: «Για τη χειρουργική διαδικασία»] καὶ 62 σημ. 3), Π. ἄρθρ. 33.6 οὐ ῥηΐδιον ἐν γραφῇ χειρουργίην πᾶσαν ἀτρεκέως διηγέεσθαι [« procédé opératoire » Li.9, "operation" Wi.10], κ.τ.τ. / Π. φυσῶν 1.12 Ὅσα μὲν γὰρ χειρουργῆσαι δεῖ, χρὴ ξυνεθισθῆναι· τὸ γὰρ ἔθος τῇσι χερσὶ κάλλιστον διδασκάλιον γίνεται. Ὅπως σημειώνει εὔστοχα ὁ Κέλσος (ἀνωτ. 31 *Τ4), ἡ χειρουργικὴ (chirurgia) καλλιεργήθηκε περισσότερο ἀπὸ τὸν πατέρα ὅλης τῆς Ἰατρικῆς, τὸν Ἱπποκράτη, παρὰ ἀπὸ τοὺς προγενεστέρους (βλ. ὅ.π., μὲ ἀναλυτικὰ σχόλια, κυρίως γιὰ τοὺς μνημονευόμενους χειρουργούς· βλ. ἐπίσης σημ. σ.στ. 31 Τ5.6, μὲ τὸ χωρίο τοῦ Ἐρωτιανοῦ [36: σελ. 9 Nachm.11] γιὰ τὶς κατηγορίες τῶν ἔργων τοῦ Ἱππ. [μὲ μνεία τῶν εἰς χειρουργίαν ἀνηκόντων], καὶ σημ. στὸ Π1 σ.λ. Tit. γιὰ τὰ ἔργα τοῦ Ἱππ. Π. ἄρθρ., Π. ἀγμ., Μοχλ.). Γιὰ τὴν ἐτυμ. βλ. Chantraine4 σ.λλ. χείρ (Ι.Ε. ρίζα *gher-) καὶ ἔργον (ἀπὸ τὴ ρίζα τοῦ χείρ πιθανῶς καὶ τὸ Χείρων, Αἰολ. Χέρρων [Chantr.4], πβ. Μ. Ἐτυμ.12 σ.λ. Χείρων [810.33]: ὁ Κένταυρος· ἀπὸ τῆς διὰ τῶν χειρῶν θεραπείας τῆς ἐν ταῖς χειρουργίαις καὶ ῥιζοτομίαις· ἰατρὸν γὰρ τοῦτον ἡμῖν ὑπογράφει Ὦρος. ἐν ἄλλοις δέ, ὅτι χεῖραι καλοῦνται αἱ ἐν τοῖς ποσὶ ῥαγάδες. ἔνθεν καὶ Χείρων, διὰ τὸ ἐν χείροσι καὶ ὀρεινοτέροις τόποις διάγειν). Ὁρισμὸς τῆς χειρουργίας: στὸν ψ.-Γαληνό, Ὅροι ἰατρ. λε´ [XIX 358.1] Χειρουργία ἐστὶ χειρῶν ἀτρόμων ὀξεῖα κίνησις μετ' ἐμπειρίας. ἢ ἔντεχνος πρᾶξις ἐν ἰατρικῇ διὰ χειρῶν ἢ ὀργάνων περιγινομένη τοῦ προσήκοντος τέλους, βλ. καὶ υξθ´ [460.3] Ὀργανική ἐστι μέρος χειρουργίας περιποιοῦν διὰ καταρτισμοῦ καὶ τῆς ἀκολούθου θεραπείας παρὰ φύσιν διατεθεῖσιν ἀνθρωπίνοις ὀστοῖς τὸ ὑγιαίνειν. (Ἀξιοσημείωτα: Γαλην. Ἱππ. γλ. ἐξήγ. XIX 110.9 κατ' ἰητρεῖον· τὰ κατὰ τὴν χειρουργίαν, Anon. Med. [F. B. Dietz, Severus Iatrosophista13, Diss. med., Königsberg 1836, 46-48] Ὀνόματα τῶν ἰατρικῶν ἐργαλείων κατὰ στοιχεῖα οἷς ἐν ταῖς χειρουργίαις χρώμεθα.)
14. ὑποδείγματος: βλ. ἀνωτ. σχόλ. σ.στ. 7 σ.λ. δι' (...) ὑποδειγμάτων (μὲ παραπομπές).
15-16. ἐγχειρί<ζει>: διόρθωση-συμπλήρωση τοῦ Brinkmann, υἱοθετούμενη ἀπὸ τοὺς Sch.14 καὶ KK.15· ὁ Di.16 γράφει ἐν χειρί, κατὰ τὸν L (ποὺ, ὅμως, νοσεῖ συντακτικῶς).